نسرین پورهمرنگ

«ایزد بانوان در فرهنگ واساطیر ایران و جهان » ؛ عنوان کتابی است به قلم صدرالدین طاهری برای شناخت جایگاه ایزد بانوان در جوامع مختلف که با بررسی پیکرک های بر جای مانده از آثار باستانی حاصل شده است .

میان آثار مادی برجای مانده از دوره های باستانی در سرزمین های مختلف ، تندیس های زنانه ای نیز به چشم می خورد که بیانگر حضور ایزدهای بانوان میان انبوه ایزدهای مذکر ، جاندار و غیر جانداراست. اینکه این ایزدهای بانوان از چه نقشی و جایگاهی در اجتماعات انسانی و سپهر باورهای آنها برخوردار بودند و حضورشان در جشن ها و آیین های نمادین و باستانی برای اعتبار بخشی به کدامین باورها و نیازها بوده است. از جمله موضوعاتی است که نویسنده در کتاب خود به آنها پرداخته است.

معمولاً حضور ایزد بانوان در ارتباط با نیازهای اقتصادی از قبیل برکت خیزی و باروری زمین ، افزایش محصول و تعداد رمه و سیر شدن فرزندان و حراست از زمین و اموال ، خانواده ، ایل و طایفه در بحبوحه ی جنگل ها قابل تبیین است.

بررسی آثار باستانی نشان می دهد که بسیاری از رسم های نمادین و آیین های بین ملت های مختلف مشترک بوده است. به نوشته ی مؤلف رقص غله که در هنگام کاشتن بذر با افشاندن خون قربانی حیوانی یا حتی انسانی و دفن جسد او در زمین بایر انجام می گیرد با تقدیم اولین محصول نوبر از میوه یا غله یا فرزند به خدایان یا پرستش گاونر و بزماده و دیگرجانوران و مراسم نمایشی ازدواج خدایان با ایزدبانوانی که نماد حاصل خیزی جملگی در زمره ی مناسک های مشترک بین ملت ها هستند.

بنابر نتیجه گیری های نویسنده ، مردمان در دوره های باستان ، ایزد بانوان را قادر برکنترل نیروهای غیرقابل مهار طبیعت می دانستند . به اعتقاد آنان خشم و رمزآلودگی طبیعت جز به وسیله ی ایزدبانوان قابل مهار نبود. همچنین اعتقاد داشتند که باروری و برکت بخشی زمین همیشه با نیروی زنانه است . هنوز هم در بسیاری از جوامع سنتی که از شیوه های غیر مدرن کشت و کار استفاده می کنند ، کار کشاورزی ویژه ی زنان دانسته می شود، چرا که آنان بهتر از هر کسی راه های بارور کردن زمین و ثمر بر آوردن آن را می دانند . همبستگی باروری زمین با بارگیری زنان را در تمام جوامع برزگر می توان سراغ گرفت . آسمان این میان بیشتر نقش نیروی بارور سازنده ی مردانه را دارد.

به اعتقاد مؤلف ، آنچه از ایزد بانوان در ادبیات اوستایی بر جای مانده است ، اغلب متعلق به خدایان کهن بومی فلات ایران است که مورد پذیرش دین زرتشت قرار گرفت و به دوره های تاریخی گام نهادند . اینکه همه ی این پیکره ها بیانگر ایزدبانویی هستند و یا برخی از آنها صرفاً یک بانوی درباری صاحب نفوذ می باشند مورد تردید می باشد. فقدان نوشتار در کنار آثار حکاکی شده بر میزان ابهامات می افزاید اما جمع بندی همه ی نشانه ها بیانکر تاثیر گذاری های عمیق و جایگاه متعالی زن در تمدن ایران باستان می باشد.

در کتاب «ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان » به 9 اندیشه ی رایج درباره ی نقش و کارکرد ایزدبانوان در فرهنگ و تمدن های جهان در نظریه های مردم شناسی اشاره شده است ، که عبارتند از : عروسک ، دارنده و نگهدارنده ی نیروی جادویی؛ مادر خدا؛ اشیایی برای خدمت به مردگان ؛ نماد آرزوهای مردمان ؛ نمادها ابتدایی ارتباط  اجتماعی ؛ خدایان کُهن ، مرتبط با چرخه ی زندگی ، چهره ی مردگان و نیاکان ؛ شناسه ی افراد بهره گیری در داد و ستد ؛ نمادی از قربانی انسانی غیر خونین برای خاک.

نویسنده در کتاب خود «مادر» را کهن ترین مفهوم تجریدی و هنری برای انسان می داند و نمونه هایی از کندو کاو در محوطه های باستانی مثال می آورد. در این نمونه ها پیکرک های گُلی یا سنگی با اندام های تجریدی یا واقع گربا تکیه بر ویژگی های زنانه ساخته شده اند . این پیکرکها را بطور عمومی ایزد بانو می نامیدند که به عنوان نماد باروری شناخته می شدند . این پیکره ها به نظر می رسد بیشتر جنبه ی نمادین و مقدس داشته و کمتر از دیدگاه هنری به آنها نگریسته شده است بسیاری از آنها فاقد چهره هستند اما دارای اندام های زنانه می باشند.

نویسنده بر این فرض است که نیاکان ما در دوره های باستان می کوشیدند تا به سرچشمه های نیروی باروری دسترسی پیدا کنند . از این رو برای به دست آوردن خشنودی و همکاری ایزد بانوان ، تندیس هایی از آنان می ساختند و به نیایشگاه ها هدیه یا در کنار مردگان شان دفن می کردند. این رسم در دوران تاریخی نیز با وجود پدیدار شدن دین های یگانه پرست ، به شیوه هایی نوین ادامه یافت.

همچنین از نظر نویسنده و با استناد به نظریه های مردم شناسی ، این ایده مطرح شده است . که در بسیاری از فرهنگ های باستانی که این پیکرک ها در آنها کشف شده است ، از جمله شهر سوخته ی ایران ، می توان از وجود نوعی فرهنگ مادرسالاری خبر داد در گورهای زنانه شهر سوخته مُهرهای سنگی و فلزی در کنار مچ دست  ، بازو یا گردن زنان ، یافت می شود که نشان می دهد ، زنان برای نمایش جایگاه اجتماعی خود آنها را به دست یا گردن خویش می آویخته اند در گورهای مردانه چنین مُهرهای کمتر یافت شده است، همچنین کتیبه های به دست آمده از شوش ، شاهد حضور زنان در امور تجاری و حقوقی است ؛ حتی گاه تمام دارایی شخص به دختر یا همسرش به ارث می رسیده است.